پویشی در علوم انسانی

کتاب حاضر که توسط جمعی از اعضای گروه پژوهشی فلسفة سیاسی در مرکز دایرةالمعارف علوم عقلی مؤسسة آموزشی پژوهشی امام خمینی ره برای همایش ملی «نقش مردم در نظام اسلامی» تألیف گردیده، متکفل بررسی رابطة مردم و حکومت اسلامی در اندیشة سیاسی علامه طباطبایی است.
شناخت آرا و اندیشه‌های متفکران و اندیشمندان، زمینه‌ساز معرفت به زوایایی از حقایق جهان هستی و تعالی نفسانی حاصل از این درک و معرفت است. فهم جهان اجتماعی نیز از این قاعده مستثنا نیست و شناخت آرا و افکار علمای علوم اجتماعی و صاحبان حکمت می‌تواند زمینة معرفت جدیدی از زیست‌محیط اجتماعی یا معنا و مبنای حیات جمعی را برای ما فراهم سازد. اندیشه‌های منسجم، از ساختاری سازمان‌یافته برخوردارند و نظام معنایی آنها اغلب حاوی مفاهیم بدیهی یا تعریف‌شده، مبانی، اصول و شاخه‌هاست. واضح است که صورت ذهنی هر یک از واژگان، در تصدیق نسبت‌به گزاره‌هایی که این واژه‌ها در آن به‌کار گرفته می‌شوند، بسیار اثرگذارند. مفاهیم، همان صورت‌های ذهنی‌اند که در مرحلة تصدیق به‌شدت به آنها وابسته‌ایم. هر مکتب فکری، دارای مجموعه‌ای از واژگان و مفاهیم خاص خود است که بدون درک آن، تصدیق به گزاره‌های خبری و انشایی آن مکتب و نظام معنایی آن میسر نمی‌باشد. بی‌تردید، اسلام نیز به‌عنوان یک دین جامع و کامل، که در تمام شئون و عرصه‌های مرتبط با ساحات وجودی انسان برنامه ارائه کرده، برخوردار از این خصیصه است. یکی از این عرصه‌ها، حوزة سیاسی اجتماعی به‌طور عام، و حکومت اسلامی به‌طور خاص است. بررسی اینکه آیا اسلام فقط به مسائل ارزشی و معنوی می‌پردازد یا آنکه به تشکیل حکومت، ادارة جامعه و نطام‌سازی نیز اهتمام دارد، با تحلیل مفاهیم دینی امکان‌پذیر است. ازاین‌رو، فهم دیدگاه اسلام در این عرصه با نظر به مفاهیم سیاسی آن ضروری می‌نماید. یکی از روش‌هایی که می‌تواند یاریگر محقق در کشف صحیح اندیشۀ سیاسی اسلامی باشد، رجوع به متون اولیة دین، همچون قرآن و سنت است. روش دیگر، مراجعه به اندیشه‌های صاحب‌نظران و متفکران دینی و استخراج اصطلاحات و مفاهیم سیاسی اسلام از منظر آنان است. در این رویکرد، مفاهیم سیاسی از درون آرا و اندیشه‌های یک متفکر استخراج، و جایگاه آن در نظام اندیشه‌ای وی بررسی می‌شود. سپس در صورتی که این اندیشه از منظر دینی ارائه شده باشد، به‌عنوان دیدگاه دینی آن متفکر معرفی می‌گردد.
از آنجا که علامه سیدمحمدحسین طباطبائی به‌عنوان مفسر بزرگ قرآن، فیلسوف اسلامی معاصر، فقیه، عارف اسلامی، و حتی فیلسوف اجتماعی سیاسی و صاحب‌نظر در بسیاری از مسائل اسلامی شناخته شده‌اند، تأمل در اندیشه‌های سیاسی ایشان برای علاقه‌مندان به اندیشه های سیاسی، امری ضروری می‌نماید. از میان موضوعات پژوهشی در حوزة مطالعات سیاسی نیز امروزه تحلیل و بررسی مناسبات میان مردم و حکومت و نقش و جایگاه آنان در عرصة سیاسی، از اهمیت بسزایی برخوردار است. متفکران مسلمان در این باب، فی‌الجمله بر این باورند که در صورت تحقق صحیح اسلام و احکام آن در جامعه، الگوی بسیار مطلوبی از رابطة مردم و حکومت به منصة ظهور خواهد رسید که به‌مراتب از نظام‌های دمکراتیک معاصر ریشه‌دارتر، پیشرفته‌تر و متعالی‌تر است. امام خمینی ره دراین‌باره می فرمایند: اگر مهلت دهند و بگذارند که این احکام (اسلامی) یکی‌یکی پیاده بشود، مسائل سیاسی‌اش، مسائل اقتصادی‌اش (و) سایر مسائلش پیاده بشود، آن‌وقت می فهمند که نه دمکراسی‌های پوچ آنها در مقابل دمکراسی حقیقی اسلامی چیزی است و نه حقوق بشر آنها؛ آن بشردوستی آنها؛ با آنچه در اسلام است، طرف مقایسه است. (صحیفة امام، ج6 ص319). علامه طباطبایی نیز در این زمینه می‌نویسد: برخلاف این ادعا که آزادی، دمکراسی و حقوق بشر را غربیان برای انسان به ارمغان آورده‌اند، اسلام پیش از دیگران در 1400 سال پیش با معارف قوی خود در بهترین وجه، این امور را به بشریت عرضه کرده است؛ ولی غرب با تبلیغات نادرست خود، به جوامع و ملت‌ها تلقین کرد که حقوق بشر را آنان آورده‌اند (المیزان، ج6، ص506).