پویشی در علوم انسانی

(زهره زرنگار، دکترسید حسین بنی طبا، دکتر جواد صفری                z_zarnegar@yahoo.com )

مقدمه

قرآن مجید در میان کتاب‎های آسمانی، بیش ترین پاسداشت و تکریم را نسبت به علم و دانش‎اندوزی داشته است. این تجلیل به گونه ای است که برخی، آن را یکی از ابعاد اعجازآمیز قرآن دانسته‎اند. این نکته با توجه به این واقعیت انکارناپذیر که آورندة قرآن فردی «امی» و درس‎ناخوانده بود که با اندیشه‎های هیچ دانشمندی آشنا نبود، بسیار قابل توجه است. پیامبر اکرم (ص) در ابتدایی‎ترین و جاهلی‎ترین محیط‎های انسانی مبعوث شد که که مردم آن با هرگونه تمدن و فرهنگ بیگانه بودند. در این شرایط ممکن نیست حتی یک نابغه، بتواند بدون الهام و از خود، این گونه معانی و اندیشه‎های بلند را ارایه نماید و اندیشه‎های متفکران بزرگ را به خود جلب کند.

نخستین حرکت علمی مسلمانان

بی‎شک، نخستین حرکت علمی در میان مسلمانان، نزول قرآن و حفظ آیات آن بود. تجلیل و پاسداشتی که قرآن مجید نسبت به دانش اندوزی آورده است، در هیچ یک از کتاب‎های آسمانی دیگر دیده نمی شود. قرآن نه تنها علم‎ورزی را ستایش می‎کند، بلکه آن را تقدیس کرده است و عالم و دانشمند را مقدس می‎شمارد. در قرآن، حدود 780 بار از علم، سخن به میان آمده است. در این آیات، بارها مردم را به تدبر و دانش‎اندوزی فراخوانده، از جهل پرهیز می‎دارد و برتری اهل علم را گوشزد می‎کند: «...یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ...» . و حتی نخستین آیاتی که بر پیامبر نازل شد، در بیان نعمت قلم و دانش آموختن است.  در این‎باره، همین بس که قرآن، عصر توحش اعراب را عصر جاهلیت می‎نامد و دلیل برتری آدم بر فرشتگان را علم او می شمارد.

یک سوال مهم

پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز مسلمانان را به فراگیری دانش تشویق کرده، با جهل و خرافه به مبارزه برمی خیزد. ایشان اسیرانی را که بتوانند به ده نفر از مسلمانان علم بیاموزند، آزاد می خواند، و وقتی پس از فوت فرزندش(ابراهیم) کسانی کسوف را نشانه مقام بلند فرزند فوت شده و عزای آسمان در رثای او تلقی می کنند، رد می کند. این توجه و تشویق ها سبب علاقه و کشش مسلمانان به دانش اندوزی شد. یکی از دلایل تأکید قرآن بردانش بر فراگیری علم این است که با سرمایه بینش علمی، فروغ هدایت قرآن روشن‎تر و تابناک‎تر می‎شود. از این‎رو، مهم‎ترین کسانی را که از دوزخ و مقام الهی خشیت دارند، عالمان به احکام او می‎داند: «إنما یخشى الله من عباده العلماء». در این میان، مهم‎ترین پرسش این است که با توجه به اهمیت علم در قرآن و نیز با توجه به طرح برخی مسایل علمی نظیر کیهان‎شناسی، قوانین طبیعی، زمین‎شناسی، گیاه‎شناسی و ...، قرآن به چه میزان به مسایل گوناگون علمی پرداخته است. به عبارت دیگر، محدوده عرضه علوم در قرآن چیست؟

علم مورد نظر قرآن

پرسش دیگر این که: علمی که قرآن آن را ستوده و بر تعلیم و تعلم آن تأکید می‎کند، چه نوع علمی است؟ برخی پنداشته‎اند که این علم، تنها علوم دینی است بنابراین، علوم دیگری نظیر کیهان‎شناسی، پزشکی، ریاضیات و... خارج از قلمرو علوم مورد نظر قرآن است، اما باید گفت این ادعا، قابل دفاع نیست و به دلایل بسیاری ازجمله دلایل ذیل می‎توان اثبات کرد که علم موردنظر قرآن شامل همه علوم نافع برای بشر است:

1. مطلق علم

در بسیاری از آیات و نیز بسیاری از روایات، واژه علم به طور مطلق مورد ستایش قرار گرفته است: «قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لایعلمون»؛ «علم الانسان ما لم یعلم»

2. فراتر از علم مطلق

برخی آیات و روایات به روشنی بیان می کنند که منظور از علم، تنها علوم اعتقادی و احکام شرعی نیستند، نظیر: «و به راستی به داوود و سلیمان دانشی عطا کردیم و آن دو گفتند: ستایش خدایی را که ما را بر بسیاری از بندگان باایمانش برتری داده است. و سلیمان از داوود میراث یافت و گفت: ای مردم! ما زبان پرندگان را تعلیم یافتیم.» روشن است که دانستن «زبان پرندگان» علمی دینی محسوب نمی‎شود در حالی که قرآن آن را فضیلتی از فضایل پیامبر خدا می داند.

3. فراتر از علوم و مباحث دینی

از برخی روایات نیز به روشنی استفاده می‎شود که علم مورد تأکید اسلام، تنها علوم مربوط به دین نیست، نظیر: «اطلبوا العلم و لو بالصین». بی شک، در آن زمان کشور چین، محل تعلیم و تعلم علوم مربوط به دین نبوده است، بلکه بیش تر به علوم صنعتی معروف بوده است. مردمان آن جا نیز کفار و مشرک بوده‎اند، نه مسلمان. روشن است که یادگیری علوم و اعتقادات دینی از مشرکان و کفار ممکن نیست. شاید علت ذکر آن در روایت، اشاره به این نکته است که دوری مسافت، عذری برای ترک علم نیست. با توجه به این نکته ها باید گفت: هرچند هرگز نمی‎توان ادعا کرد که قرآن مجید به طور مفصل به بیان مسایل گوناگون شاخه‎های مختلف علمی پرداخته است، اما در مقام دعوت و فراخوانی نسبت به یادگیری و مطالعه علوم به طور فراگیر و همه‎جانبه عمل کرده است؛ یعنی هم به مبدأ، که خدای سبحان و اسماء و مظاهر گوناگون آنهاست، می‎پردازد و هم به معاد و هم به رابطه میان مبدأ و معاد. افزون بر این، به تعلیم مسایلی از جهان‎شناسی و انسان‎شناسی که هر کدام به نوبه خود مظهر نامی از نام های خدا هستند، می‎پردازد. هم چنین نحوه پیدایش و پرورش بسیاری از موجودات ذی‎روح و غیرذی‎روح را به منظور تشریح آیات انفسی و آفاقی بیان می‎کند.

نگرش قرآن به علوم گوناگون

1. علم شیمی از دیدگاه قرآن

سوختن چوب و تولید آتش: در آیه 80 سوره یاسین، خداوند به خاصیت آتش افروزی درختان سبز اشاره می کند. امروز می دانیم گیاهان، گاز کربنیک را از هوا و آب را از زمین جذب کرده و به کمک انرژی نورانی خورشید، طی عمل فتوسنتز در ابتدا ماده گلوکز آلی را ساخته و اکسیژن آب در این فرآیند آزاد می شود. طی فرآیندهای بعدی، از گلوکز چوب ساخته می شود. انرژی ذخیره شده (انرژی شیمیایی خورشید) در گیاهان، هنگام سوختن چوب ها آزاد می شود. هم چنین اگر تمام چوب ها و درختان بر اثر وزش باد و طوفان به هم بخورند، آتش سوزی های وسیع و وحشتناک در جنگل ها رخ می دهد.

رعد و برق: آیه 12 سوره رعد و 24 سوره روم در قرآن، رعد و برق را هم مایه امید و هم مایه ترس معرفی می کند. امروز با اکتشافات علمی ثابت شده که رعد و برق فواید و برکات فراوانی دارد ازجمله:

1. از برق به طور معمول حرارت فوق العاده زیادی تولید می شود که مقدار زیادی از هوای اطراف را سوزانده و در نتیجه، فشارها کم شده و ابرها می بارند.

2. در هنگام برق، قطرات باران با اکسیژن کافی اضافی ترکیب شده که یکی از آثارش، نابودی میکروب هاست. به همین دلیل، هر سال که رعد و برق کم باشد، آفات گیاهان زیاد می شود.

3. قطرات باران بر اثر برق و حرارت شدید، حالت اسیدی پیدا می کند و هنگام پاشیدن بر زمین ها، یک نوع کود گیاهی مؤثر ساخته می شود و گیاهان تغذیه می شوند.

آهن: قرآن می فرماید: «ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حق و قوانین عادلانه) نازل کردیم، تا مردم قیام به عدالت کنند، و آهن را نازل کردیم که در آن قوت شدیدی است، و منافعی برای مردم، تا خداوند بداند چه کسی او و رسولانش را یاری می‏کنند، بی آن که او را ببینند، خداوند قوی و شکست ناپذیر است. »

در روزگارى که مردم از آهن جز براى شمشیر و چاقو و نهایت چند وسیله دیگر استفاده نمى کردند و در زمـانـى کـه از نـظـر مردم، آهن بیش تر از مواد دیگر مورد استفاده نبود، بلکه طلا و نقره از نظر اقتصادى، اهمیت زیادى داشت، قرآن آن چنان به مسأله آهن و استفاده عجیبى که از آن در این زمان مى شود، توجه داشـت که یک سوره به نام حدید(آهن) در قرآن دیده مى شود. در آیه24 همین سوره مى فرماید: «و ما آهن را که در آن صلابت و محکمى شدید و منافعى براى مردمان در آن است نازل نمودیم.»

2. پزشکی در قرآن

قرآن می فرماید: « [خداوند] تنها مردار و خون و گوشت‏ خوک و آنچه را که [هنگام سر بریدن] نام غیر خدا بر آن برده شده، بر شما حرام گردانیده است. [ولى] کسى که [براى حفظ جان خود به خوردن آنها] ناچار شود، در صورتى که ستمگر و متجاوز نباشد، بر او گناهى نیست؛ زیرا خدا آمرزنده و مهربان است. »

در مورد فلسفه حرمت گوشت خوک از دو جهت می توان سخن گفت:

تأثیرات روحی و روانی خوردن گوشت خوک

خوک حتی نزد اروپاییان که از گوشت آن می خورند، سمبل بی غیرتی و حیوانی کثیف است. خوک در امور جنسی فوق العاده بی تفاوت و لاأبالی است. علاوه بر تأثیر غذا در روحیات، که از نظر علمی ثابت شده است، تأثیر این غذا درباره لاأبالی گری در مسایل جنسی مشهود است. یکی از نویسندگان می نویسد: «خوک، غیرت ناموسی ندارد. جفت خود را در معرض خوک های نر دیگر قرار می دهد و حتی از این کار لذت هم می برد. این صفات در گوشتش هم تأثیراتی دارد. از این جهت اشخاصی که از آن تغذیه می کنند، همان صفات و اخلاق رذیله را پیدا می کنند.»

بیماری هایی که توسط خوک به انسان منتقل می شود

عوامل ابتلای برخی بیماری ها گوشت خوک است و استفاده از این گوشت در ایجاد آنها مؤثر است: اسهال خونی؛ یرقان عفونی؛ انتامیب هیستولتیک، که انسان را به اسهال آمیبی مبتلا می کند و بیماری شبه باد سرخ، که در انسان به صورت لکه های سرخ و دردناک توأم با سوزش شدید روی دست ها ظاهر می شود.

مسواک، بین سنت و طب

چوب اراک برای مسواک

درخت اراک در تقسیم بندی گیاهان از گروه «سالوادور» است. نام علمی آن «سالوادورا پرسیکا» است. این درخت در مناطق بیابانی، بسیار و در کوه ها کم می روید، آب و هوای گرم و استوایی محل مناسبی برای رشد این درخت است. به همین دلیل در تعدادی از کشور های قاره آسیا مثل عربستان، به خصوص در عسیر، أبها و جیزان، و هم چنین در برخی نواحی یمن، هند و ایران یافت می شود، اما در قاره آفریقا آب و هوای مناسب برای رشد آن کمتر است با این حال در برخی از نواحی مصر، مثل الوجه القبلی و شبه جزیره سیناء و در وفره در جنوب سودان یافت می شود. درخت اراک، شبیه درخت انار است، اما در تمام مدت سال سرسبز  و از نظر ارتفاع نیز کوتاه است. شاخه های درخت اراک، باریک و گرد و برگ های آن به دلیل وجود ماده روغنی سبز رنگ، درخشان است، و شیره ای به رنگ زرد مایل به سبز روشن از آن خارج می شود، و از گل آن میوه ای حاصل می آید شبیه به گیلاس که به صورت خوشه است و خورده می شود. چوب این درخت برای استفاده از مسواک سفارش شده است.

ترکیب شیمیایی چوب اراک

1. پژوهش های اخیر بر این نکته تأکید دارد که مسواک سبز از چوب اراک حاوی مقدار زیادی ماده تیزمزه است. این ماده ضد عفونی کننده و پاک کننده و سبب جلوگیری از خون ریزی لثه وتقویت آن می شود.

2. پژوهش ها وجود ماده ای به نام «سنجرین» با بوی تند و مزه ای تیز در مسواک را اثبات کردند. این ماده به کشتن باکتری ها کمک می کند.

3. دکتر طارق الخوری بر وجود «کلرید» همراه با سیلیس تأکید دارد. این ها موادی است که موجب سفیدی دندان می شود. این ماده چسبناک «مینا»ی دندان ها را می پوشاند و از پوسیدگی آنها جلوگیری می کند.

4. هم چنین وجود «میتل آمین» موجب بهبود زخم های لثه و رشد سالم آن می شود. این ماده پاک کننده، موجب اصلاح و کاهش شاخص هیدروژنی حفره دهانی می شود که به صورت غیرمستقیم در رشد میکروبی دهان مؤثر است.هم چنین پژوهشگران مقداری مواد ضدتورم در این چوب کشف کرده اند.

5. غیر از عنصر فلورین، مقداری عنصر کلر نیز در چوب اراک یافت می شود، که رنگ بد دندان ها را از بین می برد. هم چنین ماده سیلیس، که نقش آن در محافظت از سفیدی دندان ها است، در چوب اراک وجود دارد.

6. ماده «بی کربنات سدیم» را هم از یاد نمی بریم. گروه معالجه دندان، در انجمن دندان پزشکان آمریکا بر نقش این ماده در معالجه و بهبود دندان ها تأکید می کنند.

تفاوت بین چوب اراک و خمیر دندان

برخی سؤال می کنند اگر مواد موجود در چوب اراک را جدا کرده و در خمیر دندان به کار ببریم، آیا همان تأثیر چوب اراک را دارد و همان کار را انجام می دهد؟ یکی از بزرگ ترین دانشمندان علم دندان پزشکی در جهان، به این سؤال پاسخ گفته است. وی با انجام آزمایشات بسیار و صرف هزینه فراوان مواد موجود در چوب اراک را استخراج کرده و به صورت خمیر دندان درآورده و نام آن را Qualimeswaks گذاشته است. این خمیر دندان، توسط یک شرکت سوئیسی به نام «فارما بازل لیمتد» در بازار عرضه شده است. اما تأثیری که در چوب اراک بود، در این خمیر دندان وجود نداشت.

علت چیست؟

علت این قضیه، به وجود ترکیب های شیمیایی فراوان در چوب اراک برمی گردد. این چوب دارای عناصر دیگری هم است که تنها بعد از واکنش با بزاق دهان ظاهر می گردند و ناباورانه، در بزاق، ترکیب های جدیدی یافت شد که در عصاره آزمایشگاهی اراک یافت نشده بود. دانشمندان بعد از تجزیه و تحلیل های دقیق دریافتند که این ترکیبات در اصل جزو ترکیبات اراک طبیعی است. این درخت دارای ترکیبات دیگری نیز هست که تأثیر آن زمانی آشکار می شود که با آنزیم های بزاق دهان ترکیب شود، بعد از ترکیب در بین دسته های باکتری های مضر دهانی جولان کرده و در زمانی اندک 97 درصد میکروب ها را از میان می برد.

نتیجه گیری

با توجه به اهمیت علم و دانش‎اندوزی در قرآن و تأکید قرآن به آموختن علوم گوناگون و با در نظر داشتن میراث گرانقدر دانشمندان مسلمان، پرسش تأسف‎انگیزی که به ذهن می‎رسد، معطوف به وضعیت کنونی مسلمانان در صحنه‎های علمی است. به راستی چرا مسلمانان با داشتن چنین دین و میراثی، امروزه، از قافله علم و فن‎آوری عقب مانده‎اند؟ بررسی این مسأله مجال دیگری می‎طلبد، اما آن چه روشن است این که مسلمانان و در رأس آنها دولت مردان آنها، این فراخوانی قرآن و میراث گذشته اسلامی را به فراموشی سپرده‎اند و تا هنگامی که با عمل به دستورات صریح قرآن و روایات، نهضت علمی مجددی را آغاز نکنند، سرنوشتشان تغییری نخواهد کرد: «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم».

اگرچه شأن اولیه و اصلی قرآن، بهره گیری از آن در جهت هدایت فرد و جامعه است و همه علوم در ظاهر الفاظ قرآن نیامده است، اما از آنجا که راه یابی به حقایق هستی و بهره مندی از نور علم، نیاز به قابلیت و لیاقت دارد، اعتصام به ریسمان آیات قرآن و ولایت معصومان مى تواند بهترین امکان و شرایط را برای انسان فراهم آورد تا به «حقیقت ملکوتی علم» دست یابد و از طریق مراجعه و انس با قرآن، جرقه علمی و معنوی در انسان زده شود؛ بنابراین، مى توان به صاحبان علم و خرد توصیه کرد که جهت دست یابی به سررشته علمی و پى ریزی بنیان علمی در رشته های مختلف از قرآن بیش ترین استفاده ها را ببرند.

منابع در نشریه موجود است.