از چشمه خورشیـد
Article data in English (انگلیسی)
سبک زندگی اسلامی، بر اساس قرآن و سیره معصومان علیهم السلام
مریم ابراهیم زاده (دانش پژوه سطح سه موسسه علمی آموزشی جامعه الزهرا س mariaabrahimzadah@yahoo.com)
مقدمه
اسلام به عنوان آخرین دین، جامع ترین احکام و آموزش ها را در سبک زندگی ارایه کرده است. این باور سبب می شود که مسئله فراگیری و بهره مندی از تعالیم اسلامی را جدی بگیریم. امروزه اندیشمندان، جامعه شناسان و روان شناسان در پی ارائه راه کارهای عملی برای رفع گرفتاری های روزمره مردم هستند و در آموزش ها و نوشته های خود می کوشند تا سبک نوین، کاربردی و کم تنشی را به مردم نشان دهند.
بزرگ ترین کتابی که می توان در آن فرازهای مهم و گسترده ای از سبک زندگی اسلامی را به دست آورد، قرآن کریم است که الگوی جامعی را پیش روی ما می گشاید. پس از قرآن، بهره مندی از سیره معصومان راه گشاست.
فراگیری سبک زندگی از قرآن
آموزه های قرآنی به دو بخش فردی و اجتماعی تقسیم می شود:
الف) اصول فردی
اصولی که به فرد تعلق دارد. هر فرد به تنهایی موظف است این گونه دستورات را طبق اصول قرآن بپذیرد. در این بخش تنها محورهایی انتخاب شده که پایه های اولیه اعتقادی فرد مسلمان را تشکیل می دهد:
1. خدامحوری: اولین دستوری که هر مسلمان باید خود را موظف به اجرای آن بداند این است که خدا را محور و میزان در تمامی افعال و اعمال خود بشناسد و با تمام وجود این مسئله را بپذیرد که هر چه هست از آن اوست، تمام لحظه لحظه زندگی اش از خدا است. خالق آسمان ها و زمین، خالق همه خوبی ها و بدی ها هم خداست. فرد با تمام وجود خدا را لمس کند و هیچ امری را بی حکمت و خواست او نداند. اگر انسان، خدامحوری را با تمام وجود بپذیرد، بسیاری از مشکلات زندگی حل شده و با این شیوه به تفسیر هدف زندگی و حتی حاشیه و مشکلات زندگی خواهد پرداخت.
2.ذکر خدا: خداباوری بدون ذکر مداوم خداوند میسر نیست. ذکر، بدون تأثیر نیست؛ آثار روحی و اجتماعی آن فراوان است که دست کم به آرامش درونی انسان منتهی می شود. در قرآن حدود 13 آیه درباره اهمیت ذکر خداوند سخن گفته شده است.1
3. استعانت و توکل به خدا: هر فرد باید تنها خدا را خالق هستی و خود بداند و امور خویش را به خدا تفویض کند. عزت نفس از آثار مهم توکل است. گفتنی است توکل باید همراه همت باشد.
4. صبر و ترس از خدا: از بزرگ ترین صفات انبیای الهی، صبر در برابر مشکلات و مصائب بزرگ بود. صبر از بروز برخی از آفات و مشکلات جانبی جلوگیری می کند. ترس از خدا بازدارنده از ارتکاب گناهان می شود و باورِ ترس باعث رحمت و هدایت خداوند می شود و البته اثرات بسیار دیگری دارد.
5. رجاء به رحمت واسعه الهی: انسان هر چند گناه بسیار داشته باشد، نباید امید به رحمت خداوند را از دست بدهد به خصوص که راه توبه همیشه باز است. رجاء، امیدواری به درگاه حق تعالی است؛ همان خدایی که انسان را آفرید وآگاه به تمامی نیازهای او بود. لغزش و گناه برای آدمی وجود دارد، اما ناامیدی از لطف خدا گناهی دیگر است.
موارد دیگری چون تقوا، اخلاص در عمل و شکر نیز که قرآن بدان پرداخته است، در تبیین سبک زندگی مؤثر است.
ب) اصول جمعی
قرآن به مؤلفه های دیگری هم که در ارتباط فرد با دیگران و جامعه است، پرداخته است. این گونه آموزه ها اگرچه می تواند در ارتباط با خود شخص هم به کار رود، اما تأثیرات اجتماعی آن بیش تر است.
پیروی از فضایل اخلاقی
1. عدالت: برخی از کوتاه ترین و زیباترین آیات قرآن در باب عدالت ورزی آمده است که می تواند به آسانی ملکه اذهان گردد.
2. احسان و نیکوکاری: «هر گاه به شما تحیتی گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید.» (نساء،86). این آیه مورد استناد بسیاری از ائمه علیه السلام بوده است و چه خوب بود همه مردم به دستور اخلاقی این آیه توجه می کردند.
آیات احسان در قرآن همگی مثل زدنی هستند. خداوند در این آیات، نتیجه احسان را بازگشت به خود انسان می شمرد. احسان، ابعاد مختلفی را در برمی گیرد که احسان مالی، راهنمایی علمی، دلسوزی و ارشاد از آن دست است. قرض الحسنه، از موارد مهم احسان است که قرآن تأکید فراوان بر آن دارد.
3. انتخاب دوست خوب (هم نشین مومن) : توصیه قرآن انتخاب دوست صالح و متقی است. قرآن پسر نوح را مثال می آورد که در اثر هم نشینی با دوست بد گمراه شد.
4. مشاوره: همواره یک فکر واحد کارساز نیست بلکه با عقل جمعی می توان بهترین تصمیم ها را گرفت. قرآن در این زمینه آیاتی دارد که بیان گر مشورت پیامبر با صحابه خود است.
5. وفای به عهد: وفای به عهد یا عدم خلف وعده، تأثیرات روانی بسیاری بر جامعه و افراد دارد که روان شناسان بر اجرای آن به ویژه درباره کودکان تأکید بسیار دارند.
پرهیز از برخی از رذائل اخلاقی
1.دروغ گویی و نفاق: از بزرگ ترین آفات اجتماعی که آثار مخربی در زندگی اجتماعی انسان دارد و تقریبا تمام مکاتب الهی و اخلاقی به مبارزه با آن پرداخته اند، دروغ گویی است. دروغ گو با این عمل خود وجهه اجتماعی اش را از بین می برد. دروغ گویی در اسلام از گناهان کبیره شمرده شده است.
2. عیب جویی، غیبت وعدم تمسخر دیگران: غیبت، در قرآن معادل خوردن گوشت مرده برادر تلقی شده است. تجسس و مظنون بودن به دیگران، آفاتی هستند که انسان باید برای رسیدن به کمالات معنوی از آن ها بپرهیزد. می بایست همیشه حس خوب و مثبت به دیگران و حوادث داشته باشیم.
3. بخل، حسد، مکر و حیله: خشک دستی، حسادت و نیرنگ از رذائل اخلاقی هستند که در قرآن و روایات اجتناب از آن ها سفارش شده است.
افزون بر اخلاق عملی، یک دسته احکام عملی نیز در تمامی زمینه های مختلف زندگی از خوردن و آشامیدن و خرید و فروش و غیره وجود دارد که در قرآن و منابع دینی بدان پرداخته شده است که انسان پیرو موازین اسلامی باید به آن ها مقید باشد.
فراگیری سبک زندگی از سیره معصومان
برای زندگی بهتر و همراه با آرامش وجود راهنما و مرشد در تمامی مکاتب الهی توصیه شده است. قرآن، پیامبر اعظم را به عنوان اسوه حسنه به همگان معرفی کرده است. پیامبر صلی الله علیه و آله خود بهترین و درس آموزترین شیوه های زندگی خانوادگی را داشتند. رفتار ایشان با همسر و فرزندان، بهترین الگو برای زندگی خانوادگی ماست.
سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و معصومان علیهم السلام متفاوت از شیوه و اصول قرآنی نبوده، ائمه اطهار علیهم السلام مظهر عینی شاخصه های قرآنی در زندگی بود ه اند. جدای از مسئله عصمت و علم آنان، باورهایی قرآنی در وجود آنان ریشه دوانده بود و از این رو می توان در زندگی فردی و اجتماعی آنان نکته های قابل تأمل بسیاری یافت. در این بحث فقط به قسمت هایی اشاره می کنیم که به سبک زندگی شان مربوط می شود.
الف) فردی
قرآن و تلاوت آن: تلاوت، فهم و تدبر در قرآن، یک اصل اساسی زندگی مسلمانان است. اسلام، بدون قرآن شناخته نمی شود و زندگی، بدون قرآن سامان نمی یابد. امامان هم خود قرآن می خواندند وهم دیگران را تشویق به خواندن قرآن می کردند.
اقامه نماز: نماز نخستین دستوری است که از سوی خداوند داده شد و نخستین عبادتی است که تشریح شده است. پیامبر اکرم، سایر انبیاء و دانشمندانی هم چون لقمان حکیم 2 خود و فرزندانشان به نماز خواندن امر شده اند.
آیه 20 سوره طه خطاب به پیامبر اکرم است که از حضرت می خواهد خانواده اش را امر به خواندن نماز کند و براین عمل اصرار داشته باشند. این آیه شاهدی روشن بر این است که نباید به امر نماز سطحی نگریسته شود. در تاریخ آمده که پس از ازدواج حضرت علی علیه السلام و حضرت فاطمه h حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله شش ماه تمام بر در منزل آنان می آمده و سفارش به نماز می کرده است.3 روایت معروف دیگر از اصرار امامان بر نماز، سفارش امام صادق علیه السلام هنگام شهادت ایشان است که فرمودند: «شفاعت ما به کاهلان نماز نمی رسد.»4
استغفار و دعا: از امور مهمی که ائمه اطهار علیهم السلام سرلوحه زندگی خود قرار داده بودند، استغفار است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روزانه هفتاد مرتبه استغفار می کردند و بر دعا سفارش فراوان داشتند. امام مجتبی علیه السلام نقل می کند که مادرم حضرت زهرا h بعد از نماز صبح در حق همسایگانش دعا می کرد.
امام سجاد علیه السلام با صحیفه سجادیه و دعاهای موجود در آن دریچه ای وسیع به دنیای معارف گشودند. از امام درباره بسیاری از امور مختلف زندگی دعا وارد شده است. زیارت های گوناگونی هم که از ائمه اطهار رسیده است حاوی دعاهای مهمی در باره امور مختلف زندگی است.
ب)اجتماعی
نیکی به پدر و مادر: فرهنگ اسلامی، سرشار از سفارش های امامان به رعایت حریم والدین و توصیه نیکی به آنان است. امام سجاد علیه السلام فرمودند: «فرمان برداری و خدمت گزاری ام را درباره ایشان (پدر و مادر) در نظرم از خواب نوشین، گواراتر گردان، و زحمتی را که در خدمت گزاری به آنان می برم، در نظرم از لذت خوابی که در چشم خواب آلودگان می ریزد، شیرین تر، ...»5
صله رحم: از حضرت علی علیه السلام نقل شده است: از نشانه های متقین که بدان شناخته می شوند راست گویی، ادای امانات و وفای به عهد، عجز و ناتوانی نکردن، نداشتن بخل، صله رحم و رحم بر ضعفا و... است.
فرزندان: امیرالمومنین علیه السلام در نامه معروف خود به امام حسن علیه السلام برخی از برترین دستورات اخلاقی را به آن جناب می فرماید که شامل پاره ای دستورات قرآنی هم چون رعایت تقوا، ذکر خدا، عدم مصاحبت با کذاب وهم نشین بد، دوری از بخل و... است. حضرت از آسیب ها و آفت های این گونه مسائل سخن می گوید و راه کارهای عملی همراه با علت مفسده وجودی آن را برای فرزندش بیان می کند.
خانواده: پس از امر خطیر ازدواج که اسلام بدان بسیار دارد، رفتار و ارتباط زوجین بسیار اهمیت دارد. اموری در زندگی مشترک وجود دارد که زن و مرد موظف به اجرای آن شده اند، اما شاید بتوان گفت اسلام کفه ترازوی طرف مرد را سنگین تر کرده باشد. پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: بهترین شما کسی است که برای خانواده اش بهتر باشد، و من برای خانواده ام از تمام شما بهترم.
در قرآن و سخنان امامان معصوم، مرد، مسئول امور زن شناخته شده است. هم چنین مرد مکلف به تأمین معاش زندگی زن و امور مختلف اوست.
نکته پایانی: اسلام به تغذیه سالم، ورزش، زیبایی های طبیعی و مجازی و رفاه خواهی توجه کرده و دراین باره دست انسان را تا اندازه ای که او را از ارزش های الهی دور نسازد، باز گذاشته است. l
پی نوشت ها:
1. رک: فضل الله کمپانی، آیاتی از قرآن مجید و سخنان معصومین، ص 39.
2. لقمان،17.
3. رک: جعفر سبحانی، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ص 255.
4. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 3، ص 17.
5. صحیفه سجادیه، صص 24-23.
