پویشی در علوم انسانی

محمدامین مُبلِّغ دایمیردادی[1]

چکیده

آزادی یکی از مواهب الهی برای انسان، و دارای ابعاد وسیع فردی و اجتماعی است. پس از شیوع باورهای لیبرالی و گرایش به برخی مفاهیم حقوق بشر غربی، این پرسش مطرح شده است که با توجه به وجوب امر به معروف و نهی از منکر، و سایر احکام و یا کیفرهای تحدیدکننده در اسلام، تا چه میزان به آزادی مجال داده شده است؟ در این تحقیق برآنیم تا ابعاد مختلف این مسئله را واکاویم.

کلیدواژه ها: امر به معروف، نهی از منکر، آزادی، حقوق بشر، استبداد، نظارت همگانی.

مقدمه

دو فریضة بزرگ امر به معروف و نهی از منکر، جزو مهم ترین احکام اجتماعی اسلام، و از وظایف و واجبات قطعی و اجماعی مسلمانان است. آزادی نیز یکی از مهم ترین موضوع های فردی و اجتماعی بشر است که در طول تاریخ جان‏هاى بسیارى برای دستیابی بدان فدا شده است.

توصیه و تأکید اسلام بر انجام امر به معروف و نهی از منکر، موجب انگیزش حس مسئولیت عمومی افراد در جامعه، و باعث اعمال نظارت و کنترل همگانی بر رفتار و کردار فردی و اجتماعی اطرافیان و شهروندان می شود. در این صورت، این دغدغه و شبهه نیز در اذهان پدید می آید که سرنوشت حق آزادی افراد چه خواهد شد؟ آیا عمل به مفاد این نوع احکام فقهی، باعث تضییق در قلمرو آزادی افراد در جامعه و بخصوص آسیب به «آزادی های عمومی؛ نخواهد شد؟ به ویژه اگر در چارچوب یک نظام سیاسی؛ بر این فریضه تأکید شود؛ در این صورت، که در کنار احتمال خطای مجریان، شائبه سوءاستفاده های سیاسی از سوی لایه های مختلف درون حاکمیت به وجود می آید و بر دغدغه های سیاسی دربارة سرنوشت آزادی و آزادی های موردنظر در اعلامیه های حقوق بشر نیز افزوده خواهد شد.

در دهه های اخیر، یکی از باورهای نسبتاً شایع در میان اقشار تحصیل کرده در جوامع اسلامی، فراگیری این ایده است که دستیابی به اصل آزادی، مستلزم تجدیدنظر در احکام اجتماعی فقه و نادیده گرفتن برخی دستورالعمل ها و بایدها و نبایدهای شرعی در عرصه اجتماع است! زیرا به باور کسانی که به اطلاعات سطحی از احکام اجتماعی و سیاسی اسلام بسنده کرده اند، دستیابی به کمال و منتهای موهبت آزادی، تنها در پرتو پایبندی بی چون و چرا به مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر غربی میسر و مطلوب جلوه می نماید. بر اساس چنین تلقی ای، این باور شکل می گیرد که دست یافتن به حق آزادی، در صورتی در جوامع اسلامی عینیت می یابد که همه موانع فراروی آن، از جمله احکام فقهی مانند امر به معروف و نهی از منکر که به نحوی دارای سرشت دخالت در سرنوشت و رفتار دیگران است، تعطیل یا تحدید و یا بازتفسیر شود.

شیوع چنین تلقی نسبت به جایگاه امر به معروف و نهی از منکر، و تلقین آن در میان اقشار مختلف، بخصوص تحصیل کردگان جوان، لااقل دو آفت خطرناک را در پی خواهد داشت؛ نخست ایجاد بدبینی فراگیر، نسبت به همه احکام اجتماعی فقه اسلامی، از جمله دو فریضه مترقی و بی مانند امر به معروف و نهی از منکر اسلامی، که بر اساس نص آیات قرآن کریم، عمل بدان ها مایه مباهات و امتیاز امت اسلامی از سایرین است؛ دوم ترویج فرهنگ بی خبری و بی پروایی در برابر وظایف شرعی و نادیده گرفتن تکالیف و مسئولیت های اجتماعی دین و تحمیل بی انصافی نسبت به ماهیت فاخر و پیامدهای بسیار مثبت و مفید امر به معروف و نهی از منکر اسلامی در عرصه حیات فردی و اجتماعی. بنابراین پرداختن به این موضوع، مهم و تأثیرگذار ارزیابی می شود.

مفاهیم اساسی

امر به معروف و نهی از منکر

معروف از ریشه «عرف» به امور عقل پسند و عمل نیک و کار خوب و پسندیده گفته می شود که مشتمل بر صفت راجحه باشد، که از منظر شرع نیز مطلوب و پسندیده در پیشگاه خداوند باشد و یا شرع در آن زمینه دیدگاه مخالف نداشته باشد (طریحى، 1416ق، ج 5، ص 93؛ مصباح، 1389، ص 13). بنابراین، معروف هم شامل واجبات عقلی محض مانند اعتقاد به توحید، و هم شامل واجبات شرعی فرعی و جزئی می شود (مشکینى، بی تا، ص 89).

منکر معنای خلاف معروف را دارد و عبارت است از هر فعل قبیح و عمل ناروایى که مشتمل بر صفت مرجوحه و نامطلوب است؛ به قسمی که عقل سلیم آن را ناپسند داند و مخالف حق و ناپسند شرع باشد (مصطفوى، 1402ق، ج 8، ص 96)؛ اعم از اینکه از امور اعتقادی مانند شرک، و یا از امور رفتاری و افعال اختیاری مانند ظلم و استبداد باشد (مشکینی، بی تا، ص 88).

امر به معروف و نهی از منکر نیز به معنای واداشتن به شایست و وازدن و بازداشتن از ناشایست است (تعبیر «شایست و ناشایست» برگرفته از برخی تفاسیر قدیمی به زبان فارسی کهن می باشد).

آزادی

آزادی یکی از مفاهیم مهم سیاسی است که دارای ابعاد فردی و اجتماعی است. این مفهوم همانند سایر مفاهیم سیاسی ـ اجتماعی، ذاتاً مناقشه بردار و دارای تنوع گیج کننده ای از تعریف ها و دیدگاه هاست. در مکاتب مختلف اجتماعی، تعریف ها و تفسیرهای گوناگونی از واژه ارائه شده است. در تعریف و تفسیر این واژه که معادل انگلیسی آن «Freedom» یا «Leberty» می باشد، به معانی متعددی مانند موارد ذیل اشاره شده است:

«اختیار فعل، یا ترک فعل»، «فقدان قیدوبندهای زیان آور و غیرضرور»، «داشتن حق انجام هر عمل، تا حدی که

حق دیگران مورد تجاوز قرار نگیرد»، «مصون ماندن از اراده و دخالت مستبدانه دیگران و حکومت»، «استقلال و رهایی از ممانعت های افراد، گروه ها و یا حکومت» (تیم گری، 1387، ص 6ـ5؛ آقابخشی و افشاری راد، 1379، ص 223؛ آشوری، 1386، ص 20؛ بیات، 1381، ص 9؛ افروغ، 1380، ص 6ـ5؛ مبشری، بی تا، ص 71).

آزادی دارای جنبه های متعددی است که عرصه هایی از سه حوزه اساسی انسانی «گرایش»، «گزینش» و «رفتار» شخص را دربرمی گیرد؛ مانند آزادی در عمل رفت وآمد، آزادی در گرایش مذهبی و گزینش عقاید، آزادی بیان، آزادی قلم، آزادی اجتماعات، آزادی کار، کردار و غیره؛ هر کدام از این ابعاد آزادی، دارای مراحل، انواع مختلف، مصادیق و جلوه های متکثر می باشد.

سرشت آزادی

پدیده آزادی را می توان در نگاه فلسفی همسو با مقوله های اراده و اختیار تکوینی بشر تفسیر، و به لحاظ کاربرد، هم تراز با خردمندی آدمی بدان بها داد؛ زیرا کمال حقیقی انسان تنها از رهگذر آزادی در انتخاب، گزینش آزاد، و انجام افعال اختیاری قابل دستیابی است. تحقق هر فعل اختیاری، مستلزم آزادی تکوینی است.

بی شک بهره مندی انسان از آزادی، همانند دیگر استعدادهای طبیعی و انسانی، جزو موهبت های بزرگ خدادای برای بشر به شمار می آید که آثار و پیامدهای طبیعی و حقوقی برای انسان دارد. آزادی در اسلام مبنای تکلیف، و تکلیف برای موجود آزاد است. درباره اهمیت و قدرشناسی از نعمت آزادی، امام علی علیه السلام در توصیه به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید: «وَلَا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ‏ وَقَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُرّا» (ابن شعبه حرانى، 1404ق، ص 77)؛ بنده غیر خودت مباش، که خدا تو را آزاد آفریده است.

بر اساس همین مبانی، این موضوع در بند «الف» از ماده پانزدهم اعلامیه اسلامی حقوق بشر، معروف به «اعلامیه قاهره»، انعکاس یافته است: «انسان آزاده متولد می شود و هیچ احدی حق به بردگی کشیدن یا ذلیل کردن یا مقهور کردن یا بهره کشیدن او را ندارد، مگر خدای تعالی» (ناصرزاده، 1372، ص 7).

اما باید توجه داشت که پدیده آزادی را به صورت مطلق نمی توان و نباید تقدیس کرد؛ یعنی نمی توان آزادی را همانند مفاهیم اخلاقی چون عدالت، صداقت، سخاوت و غیره دارای هویت ارزشی و کمال ذاتی برشمرد؛ زیرا آزادی جزو پدیده هایی نیست که خیر مطلق باشد؛ بلکه سرشت آزادی نسبت به سرنوشت انسان، خالی از بار ارزشی و برهنه از اعتبار ذاتی است (تیم گری، 1387، ص181).

پس آزادی و مفهوم آن به خودی خود، فی نفسه و به نحو لابشرط، یک امر خیر و مقدس نبوده و بهره مندی از آن، مایه و نشانه کمال برای انسان نیست؛ بلکه صرفاً ابزاری است که می تواند در مسیر کمال و سعادت و یا شرارت و زشتی به کار رود. پس قضاوت نسبت به موارد و مصادیق عینی آزادی، بستگی به کاربرد آن دارد. از نگاه دینی و عقلی، تنها آزادى ای شایسته تمجید و تقدیس است که در خدمت رشد کمالات آدمی باشد.

بر اساس آیات قرآن، اسلام به هیچ وجه لجام گسیختگی، بی بند و باری و هوسرانی را نمی پذیرد؛ بلکه از یک سو با برداشتن موانعى که مانع از رشد واقعى و سالم آدمیان می شود، به رهایی انسان از قید و بندهای مخل کمال انسانیت کمک می کند تا انسان‏ها رها از قید و بندهای جاهلی، آزادانه به سوی کمال و ارزش‏هاى متعالى سوق یابند. از سوی دیگر، اسلام با تعبیه برخى موانع شبیه «گارد ریل های» محافظت کننده در کنار بزرگ راه ها و با ابلاغ برخی محدودیت های شرعی، تلاش دارد از سقوط و هلاکت بشر و گرفتار آمدن انسان در دام هوس های حیوانی و انحرافی پیشگیرى کند.

انواع آزادی

آزادی از جنبه های مختلف تفکیک های متفاوتی پیدا کرده است؛ «آزادی را گاه به حقوقی و آزادی فلسفی تقسیم کرده اند، و گاه به بیرونی و درونی، و یا آزادی «از» و آزادی «در» و یا آزادی و آزادگی» (سروش، 1371، ص 14).

اما آنچه در این بحث اهمیت دارد، توجه به دو امر است؛ نخست تقسیم آزادی به دو نوع عمده و مهم «آزادی مثبت و مفید» و «آزادی منفی و مضر»، که در این نگاه بر نفی نوعی سطحی نگری نسبت به پدیده آزادی و مثبت انگاری های مطلق نسبت به همه انواع و مصادیق آزادی تأکید می شود. بر اساس این تقسیم بندی، از ابتدا این باور و فرهنگ مورد حمایت قرار می گیرد که پیش از هر نوع حمایت گری و یا ابراز دشمنی با آزادی، باید بررسی شود با کدام نوع از آزادی مواجه هستیم؛ آزادی مثبت و مفید؟ و یا آزادی منفی و ناپسند؟ پس مطلق آزادی به صرف آزادی بودن، قابل دفاع نیست؛ دوم مورد توجه قرار گرفتن جلوه ها و مصادیق آزادی است، تا در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر، مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد.

از آن نظر که آزادی دارای جلوه ها و عرصه های گوناگون می باشد، انواع آن در دو دسته قابل تفکیک و تنظیم است:

الف. آزادی رفتار و عمل: این نوع آزادی خود متناسب با انواع تعاملات و ارتباطات افراد، دست کم به دو دسته قابل تفکیک است؛ نخست آزادی عمل در رفتارهای مربوط به حوزه تعامل شخص با اطرافیان نزدیک و خانواده و دوم آزادی عمل در اقدامات و موضع گیری های مربوط به حوزه اجتماعی است که این خود به دو گونه تقسیم می شود؛ گاه در ارتباط با اقشار مختلف مردم و شهروندان، و گاه در حوزه سیاسی و در ارتباط با نظام سیاسی حاکم و کارگزاران جامعه است.

ب. آزادی بیان و عقیده: این نوع آزادی به دو طیف جدا از هم قابل تفکیک است؛ آزادی بیان بیشتر ناظر به اظهار معلومات و آزادی در اطلاع رسانی، عرصه مطبوعات، نشریات و تبلیغات اطلاق دارد. آزادی عقیده، بر مختار بودن و حق انتخاب داشتن انسان برای پایبندی به هر عقیده و مذهبی دلالت دارد که از هر راهی بدان گرایش و تمایل یافته است. چنان که بر اساس این نوع آزادی، در نگاه سطحی چنین قلمداد می شود که فرد حق ابراز آزادانه گرایش دینی و بیان عقاید خویش، و نیز حق انتخاب و عمل بر اساس مناسک و اعمال مذهبی، و اختیار برملا ساختن شعائر دینی و تبلیغ و دفاع از آن، و حق تغییر عقاید را نیز داراست؛ به گونه ای که هیچ یک از مراحل یادشده به خودی خود جرم تلقی نشود.

ولی در نگاهی عمیق، باید به این نکته توجه داشت که چون آزادی مطلق قابل دفاع نیست ـ زیرا آزادی مطلق چیزی جز هرج ومرج و نقض تعهدهای اجتماعی نیست ـ محدودسازی های اجتماعی در زندگی اجتماعی بشر، شامل برخی مراحل آزادی بیان و آزادی عقیده، از جمله تغییر علنی عقاید یا همان ارتداد نیز خواهد شد. اسلام در این زمینه نیز نظر دقیقی دارد و آن مشروط کردن موضوع به رعایت ضوابط و مصالح اجتماعی و حفظ مصالح مادی و معنوی دیگران و عدم سوء نیت است.

نقش امر به معروف و نهی از منکر در ساماندهی آزادی

لزوم ساماندهی آزادی و تحدید آن به حدود قانون و هنجارهای اجتماعی، مسئله ای خردمندانه است که هر اندیشمند آگاه به مسائل اجتماعی به ضرورت ساماندهی و نطام مند شدن آزادی در چارچوب قانون، اخلاق، مصالح و هنجارهای اجتماعی اذعان می کند. آزادی مطلق و لجام گسیخته در جوامع لائیک نیز مورد پذیرش اهل خرد نیست؛ زیرا به هرج و مرج و بی نظمی می انجامد.

این ضرورت حتی در نگاه برخی رهبران لیبرالیسم مانند منتسکیو نیز انعکاس یافته و از دید وی نیز آزادی به صورت مطلق تفسیر نشده است؛ بلکه در دایرة قانون محصور، و آزادی به «انجام هر چیزی که قانون اجازه دهد» تعریف شده است. در اعلامیه حقوق بشر (Huomanrihts) فرانسه (مصوب 1789) نیز آزادی به معنی توانایی بر انجام کاری تفسیر شده است که به دیگران زیان نرساند (عمید زنجانی، 1388، ص 187-188).

اما پرسش این است که راه کار اجراى درست قانون و یا راهبرد عملیاتی سامان یافتن آزادی چیست؟

نگاه اسلام به آزادی یک نگاه کامل و همه جانبه  است. آزادی در نگاه اسلامی بر اساس نیازهای مرجع آزادی یا کسی که آزادی برای او در نظر است ـ یعنی انسان ـ ترسیم و ساماندهی شده است. بنابراین، از منظر اسلام، از آن جهت که انسان، بهره مند از استعدادهای بالقوه و تمایلات عالی انسانی است، چند نکته دربارة آزادی قابل استنباط و تأکید است:

اولاً به لحاظ انسان شناسی اسلام، انسان به طور ذاتی نیازمند آزادی است؛ زیرا موجودی انتخاب گر و دارای استعدادهای بالقوه است، نه بالفعل. بنابراین، انسان تنها در پرتو آزادی و بهره مندی از قدرت انتخاب آزاد، می تواند استعدادهایش را شکوفا سازد و به تکامل انسانی خویش دست یابد.

ثانیاً ارزش آزادی نیز ارزش غیر ذاتی، بلکه اکتسابی و ناشی از موارد و نحوة کاربرد آن است؛ یعنی ملاک تحسین یا تقبیح آن معلول پیامد یا ثمره و یا موضوعی است که آزادی در آن به کار می رود و یا از کاربرد آزادی حاصل می شود. تنها آزادی هایی ارزشمند و پسندیده است که موضوع و آثار آن در راستای شکوفایی استعدادهای انسانی و در خدمت کمال انسانی و معنوی فرد و یا جامعه قرار گیرد.

ثالثاً از نگاه اسلام، انواع آزادی نیازمند ساماندهی و تقیید به حدود و تضییق به ضوابط در درون مرزهای خردپسند آزادی است. اصولاً آزادى بی سامان و بدون رعایت قانون در واقع هرج و مرج است که حتی تصور آن وحشت‏آفرین و ناپسند شرع و عقل است. اسلام در تعیین مرز و ملاک تضییق آزادی، به دو بعدی بودن انسان نظر دارد که مصالح هر دو بعد باید مورد توجه باشد. بنابراین، در نگاه اسلامی مبتنی بر انسان شناسی الهی، حدود آزادی نیز صرفاً لطمه به قانون و یا اضرار به آزادی و منافع مادی دیگران نیست؛ چنان که در متون و اعلامیه های حقوق بشر غربی آمده است؛ بلکه حدود آزادی از دیدگاه اسلام، فراتر از اینها و لطمه به هر بخش از اجزای مصالح مادی و معنوی فرد و جامعه است. منطق این سخن نیز آن است که همه افراد جامعه حق تکامل فراگیر و متوازن در ابعاد مادی و معنوی خویش را دارند. پس برای پاسداشت این حق اساسی انسان، باید جلو آزادی های مخل تکامل گرفته شود (مصباح، 1388، ص 155ـ156).

حال پرسش کلیدی این است که چه تضمینی برای رعایت حدود و ضوابط مورد نیاز برای تحدید آزادی در نظر گرفته شده است؟

در پاسخ به این پرسش، اولاً باید بدانیم که لیبرالیسم غربی پاسخی قانع کننده و راه کاری عملیاتی در این باره ندارد؛ مگر برخی دیدگاه های کلی و اینکه دولت ها مسئول اند؛ اما اینکه دولت ها تا چه اندازه حق دخالت دارند و یا اینکه توانایی آنها برای انجام این مسئولیت چقدر است، پرسشی است که نگاه به وضعیت موجود و جاری غرب به ما پاسخ خواهد داد. در این زمینه، وضعیت اجتماعی موجود حاکم بر جوامع غربی، و اعترافی افرادی مانند مایکل کوک نویسنده کتاب شایست و ناشایست در اندیشه اسلامی و امثال این شواهد، رساترین گواه این مدعاست که در نگاه غربی، سازوکار مفید و مؤثری برای تضمین رعایت حدود آزادی و حرمت قانون و جلوگیری از آزادی های لجام گسیخته و آسیب رسان به منافع، مصالح و آزادی دیگران وجود ندارد.

اما در نگاه اسلامی، پاسخ بسیار روشن، قاطع، دقیق و تأثیرگذار در این زمینه وجود دارد، و آن فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که همانند یک ابزار بسیار کارآمد باعث مسئولیت عمومی و کنترل همگانی در جامعه می شود. نقش امر به معروف و نهی از منکر، ساماندهی اوضاع اجتماعی و سامان بخشی و کنترل و هدایت آزادی هاست. اگر انسان آزاد و قادر بر انتخاب هرگونه رفتاری در جامعه، کنترل و هدایت نشود، دچار لجام گسیختگی، هرج و مرج، بی بندباری ها و تجاوز به منافع و حقوق و آزادی دیگران و شکستن مکرر ضوابط و قوانین می شود.

پس امر به معروف و نهی از منکر، نه تنها پدیده ای ضد آزادی نیست، بزرگ ترین حمایت و صیانت کننده آزادی است. این فریضه الهی سامان دهنده و هدایت کننده آزادی در مسیر صحیح و در چارچوب حفظ حدود قانون و منافع و مصالح مادی و معنوی انسان است.

نقش امر به معروف و نهی از منکر در استبدادزدایی

یکی از راه های شناخت نقش حمایتی امر به معروف و نهی از منکر از آزادی و فهم نسبت واقعی دو فریضه با آزادی، رصد میزان و نحوه تأثیرهای مثبت این دو فریضه در تحقق و یا صیانت از آزادی است. بدین منظور، به آیه ای از قرآن در این باره اشاره می کنیم: «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (آل عمران: 104)؛ و باید از میان شما، گروهى، [مردم را] به نیکى دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتى بازدارند، و آنان همان رستگارانند.

گرچه این آیه که از مهم ترین مستندات وجوب امر به معروف و نهی از منکر است، به تنهایی دلالتی روشن بر نقش و تأثیر این دو فریضه بر صیانت از آزادی ندارد، اما به کمک دیگر مستندات و تحلیل محتوایی نسبت به قلمرو موضوع و پیام حکم، از این آیه شریفه، یک نکته اساسی مربوط به این بحث قابل استنباط است که از عموم اطلاقی «المعروف» و «المنکر» شمولیت آن نسبت به هرنوع فعل و رفتار ناپسند فردی و اجتماعی، شهروندان و یا حاکمان، به دست می آید. بنابراین، واژه منکر شامل استبداد حاکم ستمگر نیز می شود. بر این اساس، عمل به این دو فریضه آزادی و آزادگی از دست فرمانروایان ستم پیشه را در پی خواهد داشت.

پس این دو فریضه، از این حیث، عامل مهم تقویت کننده و مصونیت بخش آزادی های سیاسی و مدنی به شمار می رود. بنابراین، نهی از منکر به شدت تضمین کننده و حمایت گر مهم ترین مصادیق و بزرگ ترین نوع آزادی، یعنی رهایی از چنگال استبداد در جامعه است.

نقش آفرینی دو فریضه در احیای آزادگی

امر به معروف و نهی از منکر موجب احیای روحیه آزادگی، استقلال فکری، حس مشارکت در سرنوشت جمعی و جرئت افراد در برابر فرمانروایان می شود؛ زیرا یکی از مصادیق و راهبردهای مهم دو فریضه الهی امر به معروف و نهی از منکر، نصیحت حاکمان و فرمانروایان است.

امر به معروف و نهی از منکر در مشروعیت بخشیدن به حق اظهارنظر در برابر فرمانروایان متخلف، در روند ایجاد و تقویت احساس آزادگی و بالندگی به افراد و شهروندان کمک می رساند. امر به معروف و نهی از منکر با این نقش آفرینی تحسین برانگیز، در واقع موجب نجات اصل آزادی از زیر چکمه های شوم خفقان و سکوت ذلت بار می شود.

بی تردید یکی از انواع مهم آزادی، آزادی رفتار و گفتار در حوزه سیاسی و در ارتباط با کردار و پندار حاکمان، کارگزاران و کانون های قدرت و حاکمیت در جامعه است. بنابراین، توجه به این نکته بسیار اهمیت دارد که امر به معروف و نهى از منکر، نه تنها ضد آزادی های خردپسند نیست، از مهم‏ترین عوامل آزادى و استقلال اجتماعی انسان و انسانیت است.

در نظام‏هاى دیکتاتورى و توتالیتر، نصیحت فرمانروایان و واداشتن زمامداران به امور شایسته و دور کردن آنها از ناشایست ها، به هیچ وجه پذیرفته و امکان پذیر نیست؛ اما در نظام اسلامی مبتنی بر احکام فقهی، تدابیری بی نظیر دربارة تحریک حس مسئولیت اجتماعی بر پایه امر به معروف و نهی از منکر تشریع شده است که مایه حفظ مصالح مادی و معنوی و باعث نشاط، آزادی و کمال و کرامت انسانی می شود.

در حقیقت، در اسلام، حق آزادی در قالب تکلیف امر به معروف و نهی از منکر تضمین شده است. این حق هم براى توده های مردمی و شهروندان، و هم براى زمامداران، به صورت عادلانه در نظر گرفته شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «ثَلَاثٌ لَا یُغِلُّ عَلَیْهِنَّ قَلْبُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ أَخْلَصَ الْعَمَلَ لِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ السَّمْعَ وَالطَّاعَةَ وَالْمُنَاصَحَةُ لِوُلَاةِ الْأَمْرِ وَلُزُومُ جَمَاعَتِهِمْ» (طبرسى، 1403ق‏، ج 1، ص 152)؛ قلب انسان مسلمان در سه چیز نباید خیانت کند: در (خلوص نیت) و خالص انجام دادن کار برای خداوند؛ در خیرخواهى و نصیحت فرمانروایان و پیشوایان مسلمین (واداشتن به شایست و وازدن از ناشایست)؛ همراهى با جماعت آنان (اهمیت دادن به مصالح عمومی و پرهیز از تکتازی در جامعه).

بنابراین، کنار زدن امر به معروف و نهی از منکر به اتهام مخالفت با برخی سطوح کم ارزش و بلکه مضر و زیان آور آزادی های هوس پسند، اقدام و ایده ای نا میمون است که یا ناشی از سطحی نگری نسبت به سرشت، پیامدها و حدود آزادی است، و یا ریشه در بی خبری از نقش آفرینی های بی نظیر و بی بدیل دو فریضه الهی امر به معروف و نهی ازمنکر دارد؛ فریضه های که در تضمین حقوق همگان، سامان بخشیدن به آزادی، پرهیز دادن از ناهنجاری های اجتماعی و سیاسی، جلوگیری از نهادینه شدن استبداد سیاسی، و رهایی از آفت ظلم و ستم های نظام یافته، به خوبی و به نحو کاربردی، نقش ایفا می کنند.

نتیجه گیری

در این تحقیق روشن شد که پیش فرض بسیاری از شبهات دربارة رابطه و نسبت امر به معروف و نهی از منکر با اصل آزادی، یک باور سطحی و یا هوس آلود است که بر اساس آن، گمان می شود محدودیت و تضییق در هر یک از موارد و یا مراحل آزادی عمل فردی، حتی نسبت به آزادی های مخرب و مضر، مساوی با اختلال در اصل و کل آزادی است. برای مثال، اگر رفتارها و روابط جنسی افراد و یا سبک و فرهنگ پوشش در زنان را در جامعه در نظر بگیریم، خواهیم دید که از دیدگاه اسلام برخی آزادی های هوس پسند در روابط جنسی زنان و مردان و یا بی بندباری های جنسی و اخلاقی، مضر و ممنوع تشخیص داده شده، و رعایت حریم مراودات و پوشش شرعی برای زن و مرد لازم است؛ تا جایی که تحت عنوان حرمت بی عفتی و یا بی حجابی، منکر و جرم تلقی شده و در برخی مراحل و موارد، مستحق عقوبت و مجازات است. بنابراین، بر همگان و یا لااقل بر متولیان اجرای امر به معروف و نهی از منکر است که در چنین مواردی دخالت و ممانعت کنند.

با توجه به تعریف و ماهیت آزادی، دریافتیم که این پدیده به صورت مطلق و لجام گسیخته نه تنها شایسته و خردپسند نیست، به اذعان همه وجدان های بیدار، بی قید و بند بودن آزادی مخرب زیان آور است. ضرورت عقلی و عقلایی تضییق و تحدید آزادی، حتی از منظر پدیدآورندگان بنیان های اولیه حقوق بشر لیبرالی غرب نیز پذیرفته و حتمی است؛ گرچه در موقع عمل به این ضرورت عجز نشان می دهند. پس محدود کردن آزادی به حدود قانون، مصالح مادی و معنوی افراد و جامعه و متناسب سازی آن با نیازها و ضرورت های هر دو جنبه مادی و معنوی انسان، امر ضروری و خردپسند است.

با توجه به نکته پیشین، تحدید آزادی در جامعه و جلوگیری از خودسری ها و سوءاستفاده های هوس پسند از نعمت آزادی، نیازمند طراحی و تدبیر سازکارهای لازم جهت ضمانت اجرای مطمئن و عملیاتی در جوامع است. البته نهاد رسمی دولت به تنهایی از عهده چنین مسئولیت سنگین و حساسی بر نمی آید. افزون بر این، طراحی سازوکاری برای جلوگیری از خودسری صاحبان قدرت نیز امر واجبی است که باید غیردولتی باشد. بهترین راه کار در این باره راه کار طراحی شده از سوی دین است که در اسلام تحت عنوان دو فریضه مهم امر به معروف و نهی از منکر بر آن تأکید می شود. مزیت این سازوکار نظارتی بدین شرح است:

الف. راهبرد نظارت همگانی در امر به معروف و نهی از منکر، با کمترین هزینه و در همه جا قابلیت اجرا و تأثیر گذاری دارد.

ب. موجب رعایت عدالت و مساوات شده و سازوکار رهایی از خطر استبداد حاکمان نیز در آن دیده می شود؛ زیرا در این طرح، نظارت چندسویه است؛ نظارت شهروندان بر همدیگر و نسبت به حکام و بعکس.

ج. به دلیل مشروعیت یافتن و صبغه دینی گرفتن نظارت و نصیحت نسبت به فرمانروایان تا حد قیام و انقلاب علیه رژیم های استبدادی، این سازوکار بسترساز و الهام بخش بزرگترین و مهم ترین نوع آزادی در جامعه است؛ چنان که به همین دلیل قدرت بازدارندگی بالایی نیز در برابر هر نوع زورگویی و افزون طلبی را نصیب شهروندان و کل جامعه می سازد؛ زیرا در صورت اجرای درست و پایبندی همگان به این وظیفه شرعی، بنیاد و ریشه های هر زیاده خواهی و کج روی از بین خواهد رفت.

د. سازوکار نظارتی امر به معروف و نهی از منکر به دلیل بهره مندی از پشتوانه عقیدتی و دینی، موجب بر انگیختن افراد و باعث ایثار و فداکاری در این راه نیز می شود؛ نمونه تاریخی آن، قیام خونین حسین بن علی‡ و یارانش در نهضت کربلاست که در برابر کج روی های ستمگران، و برای نجات ارزش های انسانی، و تحقق آزادی های مشروع، بر پایه همین دو فریضه الهی، از جانشان نیز گذشتند و برای همه انسان های تاریخ الگو شدند و راه را به دیگران نیز نشان دادند.

ه‍ . برخلاف این تصور سطحی که با مانع قلمداد کردن امر به معروف و نهی از منکر، ممکن است آن را کاملاً در تضاد با اصل آزادی ببیند، اثبات شد که رابطه و نسبت این دو متغیر، رابطه تعامل است، نه تضاد، که با توجه به موارد و شرایط مختلف، گاهی نسبت علی و معلولی دارند، و در مواردی نیز هر دو متأثر از عوامل واحدی هستند. در اغلب موارد، امر به معروف و نهی از منکر، هم موجب شفاف سازی مرزهای آزادی، و هم ضمانت اجرای آن در مسیر صحیح می شود، و هم به دلیل خصیصه ستم گریزی این دو فریضه، موجب تقویت و استحکام آزادی و آزادگی و استقلال نظر و رفتار شهروندان می شود.

البته همه مزیت های یاد شده برای سازوکار نظارتی امر به معروف و نهی از منکر، منوط به وظیفه شناسی انسان در برابر این واجب شرعی و احیای درست آن در جامعه خواهد بود.