خوشا کسی که دست توسل به آن جناب گرفت

آیت الله جعفر سبحانی

اشاره

یکی از شبهاتی که دشمنان به شیعیان دارند و با آن ما را متهم به شرک می کنند، توسل به اولیای الهی است. آیت الله جعفر سبحانی، به این شبهه این گونه پاسخ می دهند:

ریشه در کتاب خدا و سنت پیامبر (ص)

توسل به اولیای الهی نوعی تمسک به «وسیله» است که در قرآن به آن دعوت شده ایم. قرآن پیوسته به جامعه باایمان و باتقوا دستور می دهد که در پی وسیله بروند، چنان که می فرماید: «یا أَیُّها الَّذینَ آمَنُوا اتَّقوا اللّه وابتَغُوا إِلیهِ الوَسیلَه وجاهِدُوا فی سَبیلهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون؛ ای افراد با ایمان، تقـوای الهی را پیشـه کنیـد و برای رسیدن به او، وسیله ای فـراهـم آورید (توسل جویید) و در راهش جهاد کنید، باشد که رستگار شوید.» (مائده، 35)
اکنون باید دید مقصود از تحصیل وسیله چیست؟ تدبر در آیه می رساند که مقصود از آن، سبب تقرب و وسیله نزدیکی به خداست. برای تقرب به خدا وسایل و اسباب گوناگونی هست که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1. انجام فرایض

انجام واجبات یکی از اسباب تقرب به درگاه الهی است. امیرمؤمنان(ع) در یکی از سخنان خود چنین می فرمایند: بهترین چیزی که متوسلان به خدا بدان توسل می جویند، ایمان به خدا و به رسول و جهاد در راه خدا و برپاداشتن نماز ـ که اساس طریقت و شریعت است ـ و دادن زکات است.

2. توسل به اسما و صفات خدا

یکی از اقسام توسل، خواندن خداوند به اسما و صفات اوست. این نوع توسل در روایات، به ویژه در ادعیه اهل بیت (ع)، فوق العاده بارز و چشمگیر است.
در این مورد به دو حدیث بسنده می کنیم:
الف) ترمذی در سنن خود از «بریده» نقل می کند، پیامبر (ص) شنید مردی چنین می گوید: خدایا! من از تو درخواست می کنم به گواهی ام بر این که تو آن خدایی هستی که جز تو خدایی نیست، تو احد و صمد هستی که نه می زاید و نه زاییده شده است و نه برای او مانندی یافت می شود...
پیامبر (ص) فرمود: تو خدا را به وسیله اسم اعظم او خواندی، که اگر او به آن اسم خوانده شود، اجابت می کند و اگر از او چیزی خواسته شود، عطا می نماید.
ب) در دعای سمات از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) چنین وارد شده است: خدایا! من از تو سؤال می کنم به نام بزرگ و بزرگ تر، گرامی تر و برترت، نامی که اگر به آن نام برای باز شدن درهای بسته آسمان خوانده شوی باز می شود، و اگر به آن نام، بر گشایش درهای زمین خوانده شوی گشوده می گردد، و اگر به آن نام برای آسان شدن امری خوانده شوی آسان گردد.

3. توسل به قرآن کریم

یکی از راه های توسل این است که انسان قرآن را بخواند و به وسیله آن، از خدا حاجت بطلبد. در حقیقت، این نوع توسل، توسل به فعل خدا است؛ زیرا قرآن کلام خداست که بر قلب رسول الله (ص) نازل شده است.
احمدبن حنبل از عمران بن حصین نقل می کند که از پیامبر (ص) شنیدم که می فرمود: قرآن را بخوانید و از خدا به وسیله آن سؤال کنید، پیش از آن که گروهی بیایند و به وسیله آن از مردم سؤال کنند.
دقت و امعان نظر در حدیث فوق، این نکته را روشن می سازد که: توسل به هر موجودی که نزد خدا منزلت و کرامت داشته باشد جایز است. ازاین رو در شب های قدر مستحب است انسان قرآن را باز کند و این دعا را بخواند: پروردگارا! من از تو به وسیله این کتابی که فرو فرستاده ای و آن چه در آن است سؤال می کنم. پروردگارا! نام بزرگت و اسمای زیبایت در این کتاب هست...

4. توسل به دعای برادر مؤمن

یکی از اسباب توسل و جلب مغفرت خدا، این است که انسان از برادر مؤمن خود بخواهد در حق او دعا کند و این نوع توسل مورد اتفاق همه موحدان جهان است. در این مورد، کافی است بدانیم که حاملان عرش الهی درباره افراد باایمان، طلب مغفرت می کنند «یَسْتَغْفِرونَ لِلّذینَ آمَنُوا».
این تنها فرشتگان نیستند که درباره آنان طلب آمرزش می نمایند، بلکه مؤمنان نیز درباره گذشتگان چنین کاری انجام می دهند «رَبّنا اغْفِرْ لَنا وَ لإِخوانِنا الَّذین سَبَقُونا بِالإِیمان؛ پروردگارا! بر ما و بر آن برادرانمان که در ایمان آوردن بر ما پیشی گرفته اند، ببخشای.»(حشر، 10)
پیامبر گرامی از امت اسلامی می خواهد که در حق او دعا کنند و می فرماید: برای من از خدا وسیله بطلبید و آن مقامی است در بهشت که جز بر یکی از بندگان خدا شایسته نیست و امیدوارم که من همو باشم. هر کس برای من چنین مقامی بطلبد، شفاعت من بر او روا می شود.

5. توسل به دعای پیامبر در زمان حیات

رسول گرامی (ص) شریف ترین و گرامی ترین انسانی است که خدا آفریده است. آیات قرآنی به مقام و منزلت پیامبر (ص) اشارات فراوانی دارند که نقل آن ها در این مختصر نمی گنجد.
در منزلت پیامبر (ص) کافی است که بدانیم خدا او را مایه مصونیت مردم از عذاب می شمرد و تصریح می کند که تا او در میان مردم است خدا آنان را با نزول عذاب مجازات نمی کند: «وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فیهِمْ وَ مَا کانَ اللّهُ مُعذِّبَهم و هُمْ یَسْتَغْفرون؛ تا تو در میان آنان هستی، خداوند هرگز آنان را مجازات نمی کند، هم چنان که ایشان را تا زمانی که طلب آمرزش می کنند، عذاب نمی کند.»(انفال، 33)
در عظمت پیامبر (ص) کافی است که خدا نام او را در کنار نام خود و اطاعت او را در کنار اطاعت خویش قرار داده است: «وَمَنْ یُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوزاً عَظیماً» (احزاب، 71)
این آیات و آیات دیگر، همگی از کرامت و منزلت آن حضرت حکایت می کند؛ منزلتی که برای آن نظیری در عرصه آفرینش نیست. به دلیل همین جایگاه قدسی پیامبر در پیشگاه خدا، دعای او رد نمی شود، و از همین رو به گنه کاران دستور داده شده که به محضر پیامبر بروند و از او درخواست کنند که در حق آنان استغفار کند.
فراتر از این، حتی خودداری از طلب استغفار از پیامبر را نشانه نفاق می داند: «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاستَغْفَرُوا اللّه وَاستَغفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً؛ هر گاه آنان زمانی که بر خویش ستم کرده اند نزد تو بیایند و از خدا طلب مغفرت کنند و پیامبر نیز برای آنان طلب مغفرت کند، خدا را توبه پذیر و رحیم خواهند یافت.»(نساء، 64)
از برخی آیات استفاده می شود که امت های پیامبران پیشین نیز از آنان درخواست استغفار می کردند. برای نمونه، فرزندان یعقوب آن گاه که خطای آنان آشکار گشت به پدر گفتند: «یَا أَبانَا استَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنّا کُنّا خاطِئین، قالَ سَوفَ أسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبّی إنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیم؛ پدرجان! برای مغفرت گناهان ما از خداوند طلب آمرزش کن؛ ما خطاکار بودیم. [یعقوب] گفت: به زودی برای شما از پروردگارم مغفرت می خواهم، همانا او آمرزنده و رحیم است» (یوسف، 98)
در جواز این نوع توسل، جای هیچ بحث و گفت وگو نیست و مخالفتی با آن دیده نشده. چیزی که مهم است آگاهی از سبب استجابت دعای پیامبران است و آن، منزلت و جایگاه قدسی آن هاست.

6. توسل به دعای پیامبر پس از رحلت

ثابت شده است که انسان های والا در جهان برزخ، حی و زنده هستند، و ارتباط ما با آنان برقرار است، در این صورت درخواست دعا از آنان در هر دو حالت؛ حیات دنیوی و برزخی، کاملاً منطقی خواهد بود و آیه مربوط به درخواست استغفار، هر دو حالت را در برمی گیرد، آنجا که می فرماید: «وَلَو أَنَّهُمْ إِذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جاؤوکَ فَاسْتَغفَرُوا اللّه وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُول لَوَجَدُوا اللّه تَوّاباً رَحیماً؛ و اگر این مخالفان، هنگامی که بر خود ستم کرده اند به نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند، و پیامبر نیز برای آنان طلب آمرزش می کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند.»
مسلماً ریشه استجابت دعای پیامبر را باید در روح پاک و نفس کریم و قرب ایشان نسبت به خداوند جست وجو کرد. به پاس این کرامت معنوی است که خداوند دعای او را می پذیرد؛ زیرا دعای برخاسته از روح پاک و قلب مملو از مهر الهی، بدون چون و چرا به هدف اجابت می رسد و در این مورد، فرقی بین حیات مادی و حیات برزخی نیست.
گواه بر این که آیه یاد شده اختصاص به زمان حیات رسول خدا (ص) ندارد، این است که مسلمانان جهان از عصر صحابه و تابعان تا به امروز، عملاً این باب رحمت را باز می دانند و زائران روضه مطهر نیز اکنون پس از تقدیم سلام و درود به پیشگاه ارجمند پیامبر، آیه یاد شده را تلاوت می کنند و ضمن استغفار به  درگاه الهی، از پیامبر می خواهند که برای آنان طلب آمرزش کند و هر فردی در هر زمانی که به حرم آن حضرت مشرف شود، زائران را در این حالت می یابد.
اکنون نمونه هایی از گفتار بزرگان اهل سنت، درباره این آیه و درخواست دعا و توسل به آن حضرت، پس از رحلت ایشان را ذکر می کنیم:

1. محیی الدین نووی که از محدثان برجسته اهل سنت و شارح صحیح مسلم است، می نویسد: زائر رو به رسول خدا کند و درباره خویش به او متوسل شود و به وسیله او به سوی خدا شفاعت جوید و از زیباترین چیزها همان است که «ماوردی»، «قاضی ابوالطیب» و دیگر اساتید ما از عتبی نقل کرده اند.
عتبی می گوید: روزی کنار قبر رسول خدا (ص) بودم، مردی از بیابان آمد و گفت:
سلام بر تو ای فرستاده خدا. شنیدم که خداوند می فرماید: هرگاه آنان بر خویش ستم کنند و نزد تو بیایند و از خدا طلب آمرزش کنند و رسول خدا نیز برای آنان درخواست مغفرت کند، خدا را توبه پذیر و مهربان خواهند یافت. ای رسول خدا، اکنون به نزد تو آمدم، از گناهم استغفار می کنم و تو را شفیع به نزد پروردگارم قرار می دهم.»

2. ابن قدامه حنبلی صاحب کتاب «مغنی» در آداب زیارت پیامبر خدا (ص) ضمن طرح این مطلب که زیارت آن حضرت مستحب است، از پیامبر (ص) نقل می کند که فرمود: هر کس به من سلام کند، من پاسخ سلام او را می گویم. سپس از «عتبی» سرگذشت عرب یاد شده را که از «نووی» آوردیم، نقل می کند و هدف وی از نقل این داستان آن است که زیارت آن حضرت، به این شیوه مستحب است.

3. غزالی در بخش مربوط به فضیلت زیارت مدینه، چگونگی زیارت آن حضرت را به تفصیل آورده و می گوید: پس از به پایان رساندن درودها، رو به قبر پیامبر ایستاده، خدا را حمد و ثنا بگوید و درود فراوانی به پیامبر بفرستد. سپس آیه «ولو أنَّهم...» را تلاوت کند و بگوید: پروردگارا، سخن تو را شنیدیم و امر تو را اطاعت کردیم و نزد پیامبر تو آمدیم، در حالی که او را شفیع خویش نزد تو برای آمرزش گناهانمان قرار داده ایم و پشت ما از بار گناهان سنگین است.
افزون بر عالمان بزرگ اهل سنت که شیوه زیارت آن حضرت را به شیوه یاد شده مورد تأکید قرار می دهند، گروهی دیگر نیز در این مورد، با آنان هم صدا هستند که برای رعایت اختصار، از نقل آن ها خودداری می کنیم. ●